دایره‌المعارف بزرگ اسلامی

[sajjad.a]

عرصة فرهنگ و تمدن بشر چنان گسترده و پهناور است که کشف بسیاری از زوایای آن تاکنون میسر نگشته و احاطه بر آن در آیندة نزدیک نیز ممکن نخواهد بود؛ اما کوشش در راه شناخت و نیز شناساندن آن به جویندگان حقیقت، وظیفه‌ای انسانی است که با همة دشواری‌هایش ثمراتی عظیم در پی خواهد داشت. در این عرصه آنچه به همت ملت‌های مصر، چین، یونان، روم، ایران و هند به وجود آمده، در تاریخ تمدن جهان و سیر اندیشة بشری به سوی کمال و رشد، سهمی بزرگ و جایگاهی خاص داشته است. ولی فرهنگ اسلامی با اینکه پس از آنها و دیرتر از آنها پدید آمد، در زمانی کوتاه بخش بزرگی از جهان را در برگرفت و دیری نگذشت که یکی از نیرومندترین عوامل در تحولات تاریخ جهان شد و بسیاری از فرهنگ‌ها و تمدن‌های دیگر را تحت‌الشعاع خود قرار داد. این فرهنگ، ساخته و پرداخته ذوق و اندیشة دانشوران، متفکران و هنرمندان ملت‌هایی است که در جامعة بزرگ اسلامی و بر بنیاد تفکر و جهان‌بینی آن، به آفرینش آثار فرهنگی پرداخته‌اند.

رشد علوم و معارف در جوامع اسلامی و احساس نیاز به مجموعه‌هایی که جامع اطلاعاتی دربارة کلیات علوم رایج در زمان، و شامل موضوعات، تعاریف و اصطلاحات آن علوم باشند، موجب شد که برخی از دانشمندان به تدوین یک سلسله کتب عمومی در این زمینه‌ها بپردازند. «احصاء العلوم» فارابی، «مفاتیح العلوم» خوارزمی،«جامع العلوم» فخرالدین رازی، «دره‌التاج» قطب‌الدین شیرازی، «نفائس الفون» آملی، «کشاف اصطلاحات الفنون» تهانوی و ده‌ها مجموعة کوچک و بزرگ دیگر از این جمله‌اند.

در آغاز سدة 14ق/20 م برخی از خاورشناسان با همکاری تنی چند از نویسندگان اسلامی به تدوین مجموعه‌ای با عنوان «دایره‌المعارف اسلام»(Encyclopedia of Islam)دست زدند که در 1936 م به انجام رسید و اندکی بعد انتشار، ویرایش دوم آن آغاز شد. این مجموعه هر چند با روشی علمی تهیه می‌شد، اما پاسخگوی نیازهای جوامع اسلامی نبوده و به نظر می‌رسد ما باید خود با روشی نوین و علمی به این کار بزرگ همت گماریم و بر ساحت گستردة فرهنگ اسلامی پرتوی تازه افکنیم. مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برای تحقق این مقصود دراسفند ماه 1362 تاسیس شد.

پایه‌ریزی این مرکز به همت و مدیریت«سید کاظم موسوی بجنوردی» انجام پذیرفت. برای همین منظور زمینی واقع در ارضی دارآباد تهران در نظر گرفته و مطالعات ژئوتکنیک بر روی آن انجام شد.

پس از عملیات خاکبرداری اجرای بخشی از کارهای بتنی آغاز و به دلیل بروز مشکلات به وجود آمده در اثر تلفیق کارهای طراحی و اجرایی و عدم وجود طرح جامع و نهایی مجموعه، پروژه متوقف شد و پس از حدود سه سال، در سال 1371 گروه فنی جدید مسئولیت کامل آن را به عهده گرفت و مجدداً فعالیت آغاز شد.

بازنگری طراحی معماری ساختمان مرکزی و هماهنگی آن با بخش‌های سازه و تاسیسات مکانیکی و برقی ازاولویت کار گروه جدید بوده، بازنگری و نیز طراحی معماری دیگر بناها و مجموعه و هماهنگی آن با سایر بخش‌ها به همت نگارنده و دیگر همکاران در مهندسین مشاور هرم پی انجام شد.

فعالیت در آغاز با بازنگری طراحی ساختمان مرکزی شروع و سپس طراحی معماری ساختمان زیرین، طراحی محوطه و فضای سبز، طراحی سوئیت‌هایی برای محققان ادامه یافت.

این مجموعه با توجه به عظمت و بزرگی آن، با توجه به اهمیت بالای پروژه که برای اولین بار چنین ساختمانی به منظور تدوین دایره المعارف بنا می‌گردید، به دلیل کمبود اعتبارات مالی در طی مراحل مختلف، ساخت و راه اندازی شد.
در زمان‌های طراحی معماری و نیز نظارت براجرای کلیه بخش‌ها، همکاران زیادی در کنار دکتر «محمدمهدی محمودی» بودند که هرکدام، قسمتی از کارهای مربوط به بخش‌های مختلف را در زمان‌هایی بر عهده گرفتند که «فرحناز بهبوئی» یکی از همکاران می‌باشد که طی حضور مستمر، در بخش‌های مختلف وی را یاری نموده است.

ساختمان بنا، بتنی است و از نظر طراحی سازه به پیشنهاد مهندس «علی اکبر معین‌فر» بلوک‌های جداگانه‌ای به ابعاد 11*11 و ارتفاع 10 متر در نظر گرفته شده که با درز انقطاع کنار هم قرار داده می‌شوند. ساختار بنا طوری است که سازه صلب، امکان تغییر شکل را در هر بلوک به هنگام زلزله فراهم کرده است، به نحوی که علیرغم معماری متنوع مجموعه، رفتار سازه‌ای در شرایط سازة منظم تلقی خواهد شد. در دوران طراحی معماری و محاسبات سازه همکاری بسیار دلنشینی بین «محمدمهدی محمودی» و «علی اکبر معین‌فر» وجود داشت که نتیجة آن خلق بنایی با عظمت و با وقار و در عین حال دارای سازه‌ای با اطمینان جهت این عملکرد مهم، عظیم و با ارزش شد. سقف بنا نیز به صورت دال بتنی مجوف (وافل) به عمق 25 سانتیمتر طراحی شده و دیواره‌های داخلی تلفیقی از بتن نمایان (اکسپوزه) و نماسازی‌های ویژه نظیر چوب یا آجر است. با توجه به تاکید طرح معماری در خصوص بتنی بودن سطوح فضای داخلی، به هنگام اجرا دقت ویژه‌ای جهت ستون‌های سازه صورت پذیرفته است. نمای بیرونی آن از آجر قرمز رنگ می‌باشد که باعث تاکید فرهنگ اسلامی و ایرانی بنا شده و سیمای گرم و دلپذیری را به نمایش می‌گذارد. به دلیل کاربری تخصصی این مجموعه، در عین زیبایی و رعایت مسائل فنی، عملکردهای صحیحی نیز دارد. مبلمان ثابت و غیر ثابت داخلی به طور اختصاصی و با توجه به ویژگی‌های مورد نظر کاربران، طراحی و به منظور ایجاد فضاهای آرام فرهنگیاز فرم‌های اسلیمی و رنگ‌ها و مصالح خاص به نحوی استفاده شده که در نهایت با وجود رعایت اقتصادی بودن پروژه، کل مجموعه از هماهنگی مطلوبی برخوردار شده است.


1. نمای بنا با آجرهای قرمز

فضاهای باز نیز با توجه به فرم و شیب طبیعی زمین، طراحی شده که باعث دید و منظرهای متنوع گردیده و نحوۀ چیدمان پوشش گیاهی و درختان آن نیز به این مهم یاری کرده است. در کف‌سازی فضاهای داخلی از مصالح سنگی متفاوت (به لحاظ رنگ و اندازه) استفاده شده است.

این سرای عشق و ایمان از دو مجموعه نسبتاً مجزا تشکیل شده که هر کدام در سه طبقه با کاربری‌های متفاوت می‌باشند. از نظر دید انسانی بنا در دو ساختمان 3 طبقه دیده می‌شود که به دلیل هماهنگی با شیب طبیعی زمین به نحوی طراحی شده که بام ساختمان پایینی حیاط ساختمان اصلی را تشکیل می‌دهد.


2. پلکان داخلی

فضاهای داخلی ساختمان اصلی: ساختمان اصلی شامل سه طبقه به مساحت 21,000 متر مربع است. طبقه همکف و اول شامل مخازن کتاب به گنجایش سه میلیون جلد (در حال حاضر 520,000 جلد) بوده و این دو طبقه از چهار مخزن مجزای کتاب تشکیل شده است.

که هر بخش دارای زیر مجموعه‌های تخصصی خود نیز می‌باشد.
الف : مخزن کتابخانه مرکزی (سیستم باز) که به روش LC(کنگره) نظام یافته و شامل 32 واحد مجزا است.
ب : مخزن مجلات (سیستم بسته)، که از 8 واحد مجزا تشکیل شده است.
ج : مخزن فهرست نویسی، که در جنب آن بخش‌های فنی و اداری کتابخانه نیز قرار دارد و از 7 واحد مجزا تشکیل شده است.
د : مخزن کتاب‌های خطی، عکس، میکروفیلم و نیز کتاب‌های کمیاب و نایاب و نسخه‌های سنگی (سیستم بسته) که از 7 واحد مجزا تشکیل شده است.
دوازده سالن نیز در موقعیت‌های مختلف مخازن جهت فعالیت‌های تحقیقاتی محققین در نظر گرفته شده است.


3. مخزن کتابخانه مرکزی

چیدمان کتاب‌ها به گونه‌ای است که یک محقق برای رسیدن به یک مطلب علمی می‌تواند از مسیرهای مختلف از جمله میان محور قفسه‌های کتاب عبور کند. از نظر ایمنی و برای حفاظت کتب، هر قسمت دارای پیش فضایی است جهت کنترل ورود و خروج افراد و مدارک. طبقۀ دوم شامل هجده بخش علمی (دپارتمان) است که هر بخش دارای هفت اتاق برای محققین و یک فضا برای جلسات و کتابخانه اختصاصی برای هر بخش می‌باشد.
تالار امیرالمومنین (ع)، تالار هیات علمی، بخش مدیریت و پذیرایی از دیگر بخش‌های این طبقه است.


4. نمونه ای از تالار ها

هوای خنک و دلنشین درتابستان و گرم و مطبوع در زمستان از طریق سیستم تهویه مطبوع مجموعه متشکل از دو دستگاه چیلر جذبی و دو دستگاه دیگ بخار و نیز دستگاه‌های هواساز و همچنین فن کوئل تامین می‌شود. سیستم اطفاء حریق مجموعه مرکب از سیستم تر وخشک آبی است که به جعبه‌های آتش‌نشانی ختم شده و کپسول‌های پودر و CO2و نیز لوله‌کشی گاز CO2برای مخازن کتاب، مجموعاً ضریب اطمینان و ایمنی مناسبی را برای مجموعه فراهم می‌کند.

سیستم‌های آبرسانی و جمع‌آوری و دفع فاضلاب مجموعه نیز بر اساس آخرین استانداردهای موجود طراحی و اجرا شده است.

مهندس «علی امرالهی» از دیگر همکاران نگارنده در بخش مکانیک، اجرای تاسیسات توسعه دوم مجموعه و نصب و راه‌اندازی موتورخانه تاسیسات تهویه مطبوع را عهده‌دار بوده است. مجموعه به سیستم‌های روشنایی نرمال و اضطراری، تلفن مرکزی دیجیتال، اعلام حریق و نیز صوتی مجهز شده که مسئولیت اجرای آن را مهندس «مجید پرویزی» بر عهده داشته است.

در وسط این طبقه فضای باز طبیعی و مطبق، محیطی آرام برای محققان فراهم آورده است، این فضا تداعی معماری ایرانی که دارای یک حیاط درونی در فرهنگ ما می‌باشد و بازتابی است از درون‌گرایی و خویشتن‌شناسی در مکتب و فرهنگ ما ایرانیان. این ساختمان از یک طرف نظرگاهی است به کل شهر و از طرفی دیگر به کوه و طبیعت. این امر کمک می‌کند تا محققین، از درون، از طبیعت و از مادیات که انسان همواره درگیر آنهاست به عمق مطالب با آرامش بنگرند و بنگارند آنچه میراث فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است.


5. فضای میانی

ساختمان پائینی به مساحت 11,000 متر مربع شامل ادامه مخازن کتابخانه، پژوهشکده ابوریحان بیرونی، بخش چاپ و صحافی، سرسرای ورودی مجموعه و نیز کیف‌داری می‌باشد. همچنین این ساختمان دارای تالارهای تخصصی گفتگو، سخن و اندیشه که هر کدام با ظرفیتی بالغ بر هفتاد نفر در کنار آمفی تئاتری به ظرفیت چهارصد نفر است.



6. آمفی تئاتر

وجود نمازخانه و رستوران نیز در کنار این فضاهای عمومی توانسته است این بخش را جهت برگزاری مراسم و سمینارهای مهم تکمیل‌تر نماید. رفت و آمد به این بخش‌ها در زمان‌های برگزاری مراسم و سمینارها برای عموم آزاد است. در صورتی که ساختمان اصلی که در سه طبقه فوقانی قرار گرفته است فقط مختص ورود محققین و پژوهشگران می‌باشد.

فضای باز و سبز در اطراف ساختمان‌ها و نیز درون آنها، محیط آرام و مناسبی را برای تحقیق و مطالعه فراهم می‌کند. این ساختمان از نظر بصری نیز دارای استحکام بوده که بیانگر غیر قابل نفوذ بودن آن و القای اینکه، اینجاست گنجینه کتاب و آنچه در دید اول به انسان منتقل می‌شود این است که براستی اینجاست نگاهبان کتاب و ساختمانیاست در شأن محققان فرزانه و کتاب‌های گرانبها.



7. فضای سبز اطراف ساختمان

در ورودی این مجموعه عظیم بخشی جهت فروش کتب منتشره توسط مرکز در نظرگرفته شده است که برای عموم نیز آزاد می‌باشد. در این مجموعه یک قسمت جهت اقامت محققین میهمان طراحی شده که اجرای آن به آینده موکول شده است. به دلیل کاربری تخصصی این مجموعه، از زمان طراحی کلان تا طراحی مبلمان داخلی، همیشه از تجربیات مدیریت مرکز، جناب آقای «سیدکاظم بجنوردی» بهره‌گیری فراوان به عمل آمده تا مجموعه در عین زیبایی و رعایت اصول معماری ازلطایف و وقارخاصی برخوردار باشد.

این پروژه به نام طرحی از مهندسین مشاور «هرم پی» در ژانویه 2001 از طرف بنیاد فرهنگی آقاخان جهت شرکت در مسابقه بین‌المللی این بنیاد که هر سه سال یک بار برگزار می‌شود، انتخاب گردید.

منابع:
نشریه معماری و شهرسازی، شماره 78-79، پاییز و زمستان 1383

نویسنده:
محمدمهدی محمودی و فرخناز بهبودی

برگرفته شده از : تارنما معمار نت